Η Εννοιολογική Διάταση και οι Επιπτώσεις της
Μέχρι πρόσφατα, κάθε λέξη είχε τη δική της βαρύτητα και σημασία. Περιέγραφαν συγκεκριμένες καταστάσεις, καθόριζαν εμπειρίες και μας βοηθούσαν να κατανοήσουμε τον κόσμο γύρω μας. Σήμερα, πολλές από αυτές τις λέξεις χρησιμοποιούνται με τόσο γενικό τρόπο που τελικά χάνουν την ουσία τους.
Όροι όπως «woke», «τραυματικός», «ναρκισσιστής», «τοξικός», «βία», «αυθεντικότητα» ή «βιωσιμότητα» είναι παντού: στον δημόσιο διάλογο, στα κοινωνικά δίκτυα, στη διαφήμιση και στην πολιτική αντιπαράθεση. Ωστόσο, όσο περισσότερο χρησιμοποιούνται αυτοί οι όροι, τόσο πιο αδύναμο γίνεται το νόημά τους.
Το Φαινόμενο της Εννοιολογικής Διάτασης
Ο πολιτικός θεωρητικός Τζιοβάνι Σαρτόρι περιέγραψε ήδη από το 1970 την έννοια της εννοιολογικής διάτασης: τη στιγμή που μια έννοια απομακρύνεται από τις αρχικές συνθήκες που την καθόριζαν. Διατηρεί το συναισθηματικό φορτίο αλλά χάνει τη σαφήνειά της.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο όρος “ναρκισσιστής”. Στην ψυχολογία αναφέρεται σε μια σπάνια κλινική διάγνωση γνωστή ως ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας. Αυτή περιλαμβάνει μεγαλομανία για να καλυφθεί η ελλιπής αίσθηση του εαυτού καθώς και έλλειψη ενσυναίσθησης. Ωστόσο, στην καθημερινή γλώσσα έχει γίνει απλώς μια εύκολη ετικέτα για οποιαδήποτε εγωκεντρική ή αγενή συμπεριφορά.
Όταν αποκαλούμε κάποιον “ναρκισσιστή” επειδή δεν μας απάντησε σε ένα μήνυμα ή μας απογοήτευσε στη δουλειά του, δεν κάνουμε πραγματική διάγνωση αλλά χρησιμοποιούμε έναν βαρύ όρο για να εκφράσουμε την απογοήτευσή μας.
Όταν τα Πάντα Γίνονται “Σοβαρά”
Η εννοιολογική διάταση δεν περιορίζεται μόνο στην ψυχολογία· επηρεάζει σχεδόν όλους τους τομείς: σχεδόν τα πάντα μπορούν να χαρακτηριστούν ως “τραυματικά”, “βίαια”, “τοξικά” ή “επικίνδυνα”. Μια δύσκολη συνέντευξη μπορεί να θεωρηθεί τραυματική ενώ ένας λόγος που δεν μας αρέσει μπορεί να χαρακτηριστεί βία. Όμως αυτή η υπερβολική χρήση των λέξεων αυτών οδηγεί στο ότι χάνουμε τη δυνατότητα χρήσης τους όταν πραγματικά χρειάζονται – σε περιπτώσεις πραγματικού τραύματος ή βίας.
“Η σαφήνεια των ορισμών είναι θεμέλιο της κατανόησης,”
Πολιτικές Ιδεολογίες και Λόγοι που Κατέρχονται
The phenomenon of conceptual stretching is evident in πολλούς τομείς γύρω μας σήμερα.Ο όρος “υγεία” μπορεί πλέον είτε να αναφέρεται σε ένα σώμα που λειτουργεί σωστά είτε απλά σε ένα προϊόν με αμφίβολες αξίες στο μάρκετινγκ του κολλαγόνου.
Μια πολυτελής κρέμα ποδιών χαρακτηρίζεται “βιώσιμη” επειδή μέρος της συσκευασίας είναι φτιαγμένο από ανακυκλωμένο υλικό ενώ στα social media η “αυθεντικότητα” έχει γίνει κλειδί για άτομα που ζουν μέσω μιας επιμελώς σκηνοθετημένης ζωής.
Στην πολιτική σφαίρα η ενnoioogikí diátasi αποκτά ιδιαίτερη δύναμη κι επικινδυνότητα: ο όρος “woke”,αρχικά ένδειξη κοινωνικής ευαισθησίας απέναντι στις αδικίες μετατράπηκε μέσα σε λίγα χρόνια αντικείμενο χλευασμού κι ιδεολογικής σύγχυσης – σήμερα σημαίνει σχεδόν τα πάντα!
“Είναι σημαντικό γιατί”
Στην εποχή των ψηφιακών πληροφοριών οι ασάφεις διαδίδονται πιο εύκολα απ’ ότι οι σαφείς δηλώσεις . Η ασάφεια γίνεται πλεονέκτημα , όμως αυτό έχει σοβαρές συνέπειες : Χάνουμε την γλωσσική ακρίβεια μαζί με την ικανότητα καθαρής σκέψης .
Η πολυτελής κρέμα ποδιών με ανακυκλώσιμη συσκευασία δεν είναι πραγματικά βιώσιμη , ούτε ο ενοχλητικός συνεργάτης θα πρέπει απαραίτητα ν’ αποκαλείται νάρκισσος . Το κράτος χωρίς δημοκρατικές διαδικασίες εκλέξεων δε μπορεί ν’ αυτοχαρακτηρίζεται Δημοκρατία .
Η ενnoioogikí diátasi ίσως θολώνει τον λόγο , ωστόσο παράλληλα υποδεικνύει πού χρειάζεται επαναφορά νοήματος . Γιατί όταν οι λέξεις χάνουν την ουσία τους , τότε χάνονται επίσης κι οι αντιλήψεις μας για τον κόσμο γύρω μας .