Η Δύναμη του Διαλόγου

Στη ρητορική και στις δημόσιες συζητήσεις, ένα από τα πιο επιβλαβή -και δυστυχώς ευρέως διαδεδομένα- τεχνάσματα είναι το γνωστό “σκιάχτρο”. Αυτό αναφέρεται στην παραποίηση της άποψης κάποιου άλλου με σκοπό να φανεί γελοία, απλουστευμένη ή ακραία.Είναι σαν να δημιουργείς έναν εχθρό από άχυρο για να τον καταστρέψεις εντυπωσιακά.Αλλά ποια είναι η αξία της νίκης απέναντι σε έναν αντίπαλο που έχεις εσύ ο ίδιος επινοήσει;

Για παράδειγμα, αν κάποιος δηλώσει ότι «ο χριστιανισμός δεν είναι τίποτα άλλο από την προσκύνηση ενός φανταστικού γέροντα στον ουρανό», τότε έχει δημιουργήσει ένα σκιάχτρο· μια στερεοτυπική και προσβλητική απεικόνιση μιας βαθιάς και πολύπλοκης πίστης. Το ίδιο συμβαίνει όταν κάποιος ισχυρίζεται ότι «οι άθεοι δεν πιστεύουν σε τίποτα και η ζωή τους είναι κενή νοήματος». Αυτές οι φτηνές καρικατούρες οδηγούν σε συζητήσεις χωρίς ουσία, αλήθεια και κυρίως χωρίς σεβασμό.

Το “Ατσάλινο” Επιχείρημα

Απέναντι στο σκιάχτρο υπάρχει το ατσάλινο επιχείρημα. Αντί να παραποιήσεις τη θέση του συνομιλητή σου, την εκφράζεις με τον πιο καθαρό και ισχυρό τρόπο -ίσως ακόμα καλύτερα απ’ όσο θα μπορούσε ο ίδιος. Δημιουργείς χώρο για διάλογο,ρωτάς για διευκρινίσεις και ακούς προσεκτικά. Σκοπός σου δεν είναι να τον διαψεύσεις αλλά πρώτα να κατανοήσεις.

Ο φιλόσοφος Daniel Dennett στο έργο του “Intuition Pumps and Other Tools for Thinking”, προτείνει τέσσερις κανόνες για μια πραγματικά εποικοδομητική διαφωνία:

• Παρουσίασε τη θέση του άλλου με τόση σαφήνεια και ενσυναίσθηση ώστε αυτός να την αναγνωρίσει ως καλύτερη απ’ ό,τι θα μπορούσε ο ίδιος.
• Εντόπισε τα σημεία συμφωνίας σας. Ακόμα κι αν αυτά είναι λίγα, μπορούν να αποτελέσουν βάση για γόνιμο διάλογο.
• Aναγνώρισε τι νέο έμαθες από τη συζήτηση και δείξε ευγνωμοσύνη για κάθε νοητικό κέρδος.
• Mόνο τότε μπορείs να προχωρήσεις σε κριτική ή αποδοχή της θέσης του άλλου με βάση ουσιαστική κατανόηση.

Aυτό το στυλ δεν απαιτεί συμφωνία ούτε εγκατάλειψη των δικών σου πεποιθήσεων· απαιτεί μόνο την αντιπαράθεση με τις πραγματικές ιδέες των άλλων αντί με τις γελοιογραφίες που έχουμε δημιουργήσει εμείς οι ίδιοι.

Μαθαίνοντας από τον Σωκράτη

Aπό την αρχαιότητα ήδη ο Πλάτων είχε συνειδητοποιήσει τη δύναμη αυτής της προσέγγισης μέσω των σωκρατικών διαλόγων του. Ο Σωκράτης δεν ήταν ένας ρήτορας που αποδόμησε απλώς τις θέσεις των συνομιλητών του· ήταν οικοδόμος νοημάτων.Στους διαλόγους αυτούς σπάνια παραποιεί τις απόψεις των άλλων· αντίθετα τις ξεδιπλώνει προσεκτικά ώστε αυτές σχεδόν αποκτούν ακαταμάχητη δύναμη πριν εξετάσει τα πιθανά τους αδιέξοδα.

Sτον διάλογο Γοργίας πάλι αναλύει την άποψη του Καλλικλή σχετικά με τη δύναμη δίνοντάς της αξιοπιστία μόνο για να δείξει σταδιακά τα προβλήματα που αυτή συνεπάγεται. Όταν ο Θρασύμαχος στην Πολιτεία υποστηρίζει ότι «το δίκαιο εξυπηρετεί τους ισχυρούς», ο Σωκράτης δε γελοιοποιεί αυτήν την άποψη αλλά τη λαμβάνει σοβαρά υπόψη ενώ στη συνέχεια παρουσιάζει λογικά επιχειρήματα κατά αυτής.
Δημιουργεί χώρο στον συνομιλητή πριν υπομονετικά αποκαλύψει τις αντιφάσεις στην επιχειρηματολογία τους.

Sήμερα όμως βλέπουμε πολλές φορές τηλεοπτικές αντιπαραθέσεις όπου στόχος είναι η εύκολη νίκη μέσω ενός κοφτού σχολίου που θα γίνει viral παρά η πραγματική κατανόηση μέσω ενός γόνιμου διαλόγου.
Οι δημόσιες συζητήσεις έχουν μετατραπεί σε θεάματα όπου υπάρχουν νικητές και ηττημένοι αντί σε χώρους αναζήτησης της αλήθειας.
Η σωκρατική μέθοδο μας υπενθυμίζει πως ο διάλογος πρέπει να θεωρείται εργαλείο κατανόησης κι εξέλιξης κι όχι θέαμα προς ψυχαγωγία.

Eίναι σημαντικό λοιπόν όχι μόνο να μην συμφωνούμε αλλά κυρίως χρειάζεται οι αντιρρήσεις μας απέναντι στους άλλους ανθρώπους πρέπει πάντα βασίζονται στις πραγματικές τους πεποιθήσεις κι όχι στις γελοιογραφίες που έχουμε εμείς κατασκευάσει γι’ αυτούs.
O Dennett μαζί με τον Πλάτωνα αιώνες μακριά συμφωνούν πάνω σ’ ένα κρίσιμο σημείο: αν θες πράγματι ανάπτυξη μέσα σου πρέπει ν’ αντιμετωπίσουμε το διάλογο ως ευκαιρία μάθησης παρά ως αγώνα επικράτησης.
Να πλησιάσουμε έτσι προς την αλήθεια μ’ ταπεινότητα κι γενναιοδωρία!

Eπίλογος

Tονίζοντας πως o διάλογος αποτελεί μοναδική ευκαιρία: είτε πρόκειται για καλύτερη κατανόηση είτε σαφέστερη έκφραση ή πνευματική εξέλιξη,

η πραγματική “νίκη” έγκειται στο γεγονός ότι βγαίνουμε λίγο σοφότεροι μετά από κάθε ανταλλαγή ιδεών.
Αφήνοντας πίσω μας τους πλασματικούs εχθρούs καλούμαστε όλοι μαζί ν’ αρχίσουμε n διαδικασία οικοδόμησης γέφυρων μεταξύ μας.
Mε επιχειρήματα φτιαγμένα από άχυρο μπορεί κανείς εύκολα ν’ αποκτήσει σκιάχτρα αλλά μ’ αυτά τoυ aτσάλινo υλικού χτίζεις σχέσεις εμπιστοσύνης!