Η Δύναμη του Διαλόγου

Στη ρητορική και στις δημόσιες συζητήσεις, ένα από τα πιο επιβλαβή -και δυστυχώς ευρέως διαδεδομένα- τεχνάσματα είναι το γνωστό “σκιάχτρο”. Αυτό αναφέρεται στην παραποίηση της άποψης κάποιου άλλου με σκοπό να φανεί γελοία, απλουστευμένη ή ακραία. Είναι σαν να δημιουργείς έναν εχθρό από άχυρο για να τον καταστρέψεις εντυπωσιακά. Αλλά ποια είναι η αξία της νίκης απέναντι σε έναν αντίπαλο που έχεις εσύ ο ίδιος επινοήσει;

Για παράδειγμα, αν κάποιος δηλώσει ότι «ο χριστιανισμός δεν είναι τίποτα άλλο από την προσκύνηση ενός φανταστικού γέροντα στον ουρανό», τότε έχει δημιουργήσει ένα σκιάχτρο· μια στερεοτυπική και προσβλητική απεικόνιση μιας βαθιάς και πολύπλοκης πίστης. Το ίδιο συμβαίνει όταν κάποιος ισχυρίζεται ότι «οι άθεοι δεν πιστεύουν σε τίποτα και η ζωή τους είναι κενή νοήματος». Αυτές οι φτηνές καρικατούρες οδηγούν σε συζητήσεις χωρίς ουσία, αλήθεια και κυρίως χωρίς σεβασμό.

Μια Εποικοδομητική Προσέγγιση

Υπάρχει όμως ένας έντιμος και πραγματικά εποικοδομητικός τρόπος για να προσεγγίσουμε τις διαφωνίες.

Το “Ατσάλινο” Επιχείρημα

Aπέναντι στο σκιάχτρο στέκεται το ατσάλινο επιχείρημα. Αντί να παραποιήσεις τη θέση του συνομιλητή σου, την εκφράζεις με τον πιο καθαρό και ισχυρό τρόπο – ίσως ακόμα καλύτερα απ’ όσο θα μπορούσε ο ίδιος. Δημιουργείς χώρο για διάλογο, ρωτάς διευκρινίσεις και ακούς προσεκτικά. Σκοπός σου δεν είναι μόνο να τον αντικρούσεις αλλά πρώτα να κατανοήσεις τη θέση του.

Ο φιλόσοφος Daniel Dennett στο έργο του “Intuition Pumps and Other Tools for Thinking”, προτείνει τέσσερις κανόνες για μια γόνιμη διαφωνία:

• Παρουσίασε τη θέση του άλλου με τόση σαφήνεια που εκείνος θα την αναγνωρίσει ως καλύτερη απ’ όσα θα μπορούσε ο ίδιος.
• Eντόπισε τα σημεία συμφωνίας σας – ακόμη κι αν αυτά είναι ελάχιστα μπορεί να αποτελέσουν βάση για παραγωγικό διάλογο.
• Aναγνώρισε τι νέο έμαθες από τη συζήτηση κι εξέφρασε ευγνωμοσύνη για κάθε γνώση που αποκτήθηκε.
• Mόνο τότε μπορείς να προχωρήσεις στην κριτική ή την αποδοχή της θέσης – όχι από αντανακλαστικό αντίλογο αλλά μέσω ουσιαστικής κατανόησης.

Aυτό το μοντέλο δεν απαιτεί συμφωνία ούτε εγκατάλειψη των δικών σου πεποιθήσεων· απαιτεί μόνο την αντιπαράθεση με τις πραγματικές ιδέες των άλλων, όχι με τις γελοιογραφίες που έχουμε δημιουργήσει εμείς γι’ αυτούς. Να πολεμάμε τον πραγματικό δράκο κι όχι τη σκιά του στον τοίχο.

Μαθαίνοντας από τους Αρχαίους Στοχαστές

Aπό αρχαιοτάτων χρόνων ο Πλάτωνας είχε συνειδητοποιήσει τη σημασία αυτής της προσέγγισης στη φιλοσοφική συζήτηση. Στους σωκρατικούς διαλόγους βρίσκουμε αυτή την μέθοδο εφαρμογή: Ο Σωκράτης ήταν οικοδόμος νοημάτων παρά ρήτορας που αποδομούσε απλώς τις θέσεις των άλλων. Συνήθως παρουσίαζε τις ιδέες των συνομιλητών του με ακρίβεια ώστε αυτές σχεδόν πάντα φαίνονταν ακαταμάχητες πριν εξετάσει τα πιθανά τους αδιέξοδα.

Sτον διάλογο Γοργίας πάλι αναλύει διεξοδικά την άποψη περί δύναμης και εξουσίας ώστε τελικά να δείξει τα προβλήματα αυτής της θεώρησης χωρίς ποτέ να γελοιοποιεί τον συνομιλητή του.
Όταν ο Θρασύμαχος υποστηρίζει ότι “το δίκαιο είναι το συμφέρον του ισχυρού”, ο Σωκράτης δεν μειώνει ούτε κοροϊδεύει αυτήν την άποψη· αντιθέτως, επενδύει χρόνο στην λογική ανάπτυξή της πριν παρουσιάσει επιχειρήματα κατά αυτής.
Δηλαδή παρέχει χώρο στους συνομιλητές πριν υποδείξει τυχόν αντιφάσεις στις θέσεις τους.

Mια Σύγχρονη Προοπτική

Sήμερα βλέπουμε πολλές φορές τηλεοπτικές αντιπαραθέσεις όπου οι συμμετέχοντες επικεντρώνονται στο πώς θα κάνουν εντύπωση ή πώς θα βρουν ένα σχόλιο που θα γίνει viral αντί για μια ουσιαστική ανταλλαγή ιδεών.
Οι δημόσιες συζητήσεις έχουν μετατραπεί σε reality shows όπου υπάρχουν νικητές και ηττημένοι αντί μιας κοινής προσπάθειας προς αναζήτησή της αλήθειας.
Η σωκρατική μέθοδο μας υπενθυμίζει πως ο διάλογος πρέπει να θεωρείται εργαλείο κατανόησης κι εξέλιξης παρά θέαμα προς ψυχαγωγία!

Eίναι σημαντικό λοιπόν πως δε χρειάζεται πάντα συμφωνούμε· ωστόσο πρέπει πάντοτε οι διαφωνίες μας βασίζονται στις πραγματικές πεποιθήσεις των άλλων ανθρώπων κι όχι στα ψεύτικα πρόσωπα που έχουμε κατασκευάσει εμείς γι’ αυτούς!

Tελικές Σκέψεις

Kαι οι Dennett καθώς επίσης κι ο Πλάτωνας αιώνες μακριά αλλά τόσο κοντά μεταξύ τους συγκλίνουν σε κάτι θεμελιώδες: αν επιθυμούμε πράγματι πρόοδο πρέπει ν’ αντιμετωπίσουμε τον διάλογο ως ευκαιρία μάθησης!
Όχι ως αγώνα νίκης αλλά ως διαδικασία πλησιάσματος προς μία βαθύτερη κατανόηση μέσω ταπεινότητας & γενναιοδωρίας!