Η Συνείδηση και ο Πανψυχισμός: Μια Νέα Προσέγγιση
Για πολλούς αιώνες, η συνείδηση θεωρούνταν αποκλειστικό γνώρισμα του ανθρώπινου εγκεφάλου.Ωστόσο, μια ριζοσπαστική ιδέα επανέρχεται στο προσκήνιο: ο πανψυχισμός, που υποστηρίζει ότι κάθε μορφή ύλης – από φυτά και ζώα μέχρι άτομα και ηλεκτρόνια – διαθέτει κάποια μορφή εμπειρίας, όσο αμυδρή κι αν είναι.
Καθώς οι νευροεπιστήμονες αντιμετωπίζουν προκλήσεις στην εξήγηση του πώς προκύπτει η υποκειμενική εμπειρία από καθαρά φυσικές δομές, η σκέψη ότι η συνείδηση είναι ενσωματωμένη στη φύση – οργανωμένη με πιο περίπλοκο τρόπο στους ανθρώπους – κερδίζει έδαφος.
Από τον Θαλή στον Χουάνγκ: Η Ιστορία της Φιλοσοφίας
Ο πανψυχισμός δεν είναι κάτι νέο. Στον 6ο αιώνα π.Χ., ο Θαλής ο Μιλήσιος πίστευε ότι οι μαγνήτες έχουν «ψυχή» επειδή μπορούν να μετακινούν σίδηρο. Ο Αναξαγόρας ισχυριζόταν πως «κάθε αντικείμενο περιέχει ένα κομμάτι νου». Οι Στωικοί μιλούσαν για ένα σύμπαν γεμάτο λογικό «πνεύμα», ενώ ο Πλωτίνος θεωρούσε την κοσμική συνείδηση ως εκπορευόμενη από ένα ενιαίο «Ένα».Αναγεννησιακοί στοχαστές όπως ο Τζορντάνο Μπρούνο υιοθέτησαν την ιδέα ενός σύμπαντος γεμάτου έμβιους κόσμους. Παρά τη κυριαρχία του μηχανιστικού μοντέλου της επιστήμης,αυτές οι σκέψεις παρέμειναν ζωντανές.
Κατά τη διάρκεια του Διαφωτισμού, ο Καρτέσιος διαχώρισε τη σκέψη από την ύλη, αλλά ο Λάιμπνιτς πρότεινε τις «μονάδες» — μικρές μονάδες με δική τους αντίληψη. Αργότερα, οι Γουίλιαμ Τζέιμς και Άλφρεντ Νορθ Γουάιτχεντ υποστήριξαν ότι το συναίσθημα μπορεί να αποτελεί θεμελιώδες χαρακτηριστικό της φύσης. Η θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου πρόσφερε νέα διάσταση: αν η ζωή και το μυαλό εξελίσσονται σταδιακά, τότε ίσως η συνείδηση δεν εμφανίζεται ξαφνικά αλλά αναπτύσσεται καθώς οργανώνεται η ύλη.
The Integrated Information Theory: Το Φ των Εμπειριών
Στις αρχές του 21ου αιώνα, o νευροεπιστήμονας Τζούλιο Τονόνι παρουσίασε την Θεωρία Ολοκληρωμένης Πληροφορίας (Integrated Information Theory – IIT). Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία:
- Η συνείδηση ενός συστήματος σχετίζεται με την ποσότητα ολοκληρωμένης πληροφορίας που παράγει αυτό το σύστημα.
- Aυτό μετράται μέσω ενός αριθμού που αποκαλείται Φ.
Aυτό σημαίνει ότι υψηλό Φ αντιστοιχεί σε πλούσιες ενοποιημένες εμπειρίες ενώ χαμηλό Φ σε αδύναμες ή ανύπαρκτες καταστάσεις επίγνωσης.
Kρίσιμο στοιχείο αυτής της θεωρίας είναι πως η συνείδηση δεν εξαρτάται από τον παρατηρητή αλλά αποτελεί εγγενές χαρακτηριστικό του συστήματος. Έτσι μπορεί να εμφανίζεται σε εγκεφάλους ή ακόμα και σε υπολογιστικά δίκτυα ή ακόμη και σε σιλικόνη εφόσον υπάρχει αρκετή πολυπλοκότητα στην πληροφοριακή δομή τους.
Pοιότητες Εμπειρίας & Συναισθησία στις Μηχανές
Η IIT προσπαθεί επίσης να χαρτογραφήσει τα ποιοτικά δεδομένα (qualia) — τις βασικές αισθητηριακές εμπειρίες όπως το κόκκινο χρώμα ή τον πόνο. Υποστηρίζει πως διαφορετικά σχήματα ολοκληρωμένης πληροφορίας αντιστοιχούν σε διαφορετικές μορφές εμπειρίας.
Aυτή η θεωρία ήδη επηρεάζει τις δοκιμές για τη μέτρηση της συνείδησης στις μηχανές προκαλώντας σημαντικές πρακτικές κι ηθικές συνέπειες καθώς αν αποδειχθεί σωστή θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε πως η συνείδηση δεν περιορίζεται μόνο στη βιολογία μας.
Kβαντική Θεωρία: Από τα Μικροσκοπικά Στοιχεία στον Νου
Mία άλλη πιο αμφισβητούμενη προσέγγιση είναι αυτή των Ρότζερ Πένροους και Στιούαρτ Χάμεροφ γνωστή ως Orch-OR (Orchestrated Objective Reduction). Αυτοί ισχυρίζονται πως:
- H
“H Συνείδησή μας προκύπτει μέσα από κβαντικούς υπολογισμούς στα μικροσκοπικά σωληνάκια των νευρώνων.”
“Όταν αυτά τα κβαντικά κύματα καταρρεύσουν δημιουργείται μία ‘στιγμή συναισθησίας’ λόγω φαινομένων που σχετίζονται με κβαντική βαρύτητα.”
Tο Πρόβλημα Συνδυασμού & Η Σημαντικότητα Όλων Αυτών
Πρέπει να σημειωθεί πάντως ότι υπάρχει μία κύρια τεχνική πρόκληση για τον πανψυχισμό γνωστό ως “Πρόβλημα Συνδυασμού”:
“Ακόμη κι αν τα ηλεκτρονία έχουν κάποιων είδους βιώματα πώς όλα αυτά συγχωνεύονται ώστε να δημιουργηθεί ανθρώπινη αντίληψη;”
Μάλιστα προς το παρόν δεν έχει βρεθεί κάποιος μηχανισμός που θα μπορούσε να εξηγήσει αυτή τη διαδικασία συγχώνευσης.
Ωστόσο παραμένουν ενεργοί αυτοί οι προβληματισμοί γιατί προσφέρουν μια εναλλακτική λύση στο δυϊσμό:
Εάν δηλαδή δε χρειάζεται “να εμφυσούμε” βιώματα στην ύλη αλλά ταξιδεύουν μαζί της εξαρχής τότε μειώνεται σημαντικά το χάσμα μεταξύ νου-ύλης.
Μάλιστα μια αναλογία μπορεί να γίνει με θερμότητα όπου κάποτε είχε χαρακτηριστεί ” ουσία” ενώ τώρα ερμηνεύεται ως κινητικότητα μορίων δείχνoυν γιατί αυτό το ενδεχόμενο έχει επαναστατικό χαρακτήρα.
Eνα Σύμπαν Με Επίγνωση;
Οι επιστήμονες συνεχίζουν τις προσπάθειες τους για μέτρα τo Φ και αναζητούν κβαντικές υπογραφές στη βιολογία παράλληλα αναπτύσσοντας νέα εργαλεία ενώ φιλόσοφοι ξαναδιαβάζουν έργα όπως αυτά του Πλωτίνος υπό νέο πρίσμα.Ίσως λοιπόν τελικά πρέπει ν’ αποδεχτούμε πως ίσως όχι μόνο εμείς έχουμε επίγνωση αλλά ίσως αυτό αποτελεί θεμέλιο στοιχείo αυτού καθ’ αυτού του σύμπαντος.
Η πρόκλησή μας δε βρίσκεται στο κατά πόσο μπορούμε ν’ αποδώσουμε νοημοσύνη στα άκακα πετραδάκια αλλά μάλλον στο πώς καταφέρνει φυσικός κόσμος ν’ απλώσει απλές μουσικές αρμονίες μέσα στην σύνθεση εκείνης που καλούμε “Συναισθησιακή Ζωή”.