Η Πολυπλοκότητα της Κοινωνίας: Μια Νέα Ματιά στα Κοινωνικά Αφηγήματα

Από την “κρίση της Δημοκρατίας” έως την “επιδημία μοναξιάς”, τα κυρίαρχα κοινωνικά αφηγήματα που διαμορφώνουν τη δημόσια συζήτηση και τα μέσα ενημέρωσης συχνά βασίζονται σε λιγότερα δεδομένα απ’ ό,τι πιστεύουμε. Αντίθετα, είναι πιο συνδεδεμένα με ψυχολογικές ανάγκες. Ο ανθρώπινος νους αναζητά απλές και ευθείες ιστορίες, ενώ η πραγματικότητα σπάνια ακολουθεί αυτήν την πορεία.

Στην εποχή μας, όπου η πληροφορία ρέει ακατάπαυστα, είναι πιο εύκολο από ποτέ να εντοπίσουμε τάσεις και κρίσεις – ακόμα κι όταν αυτές δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα. Οι τίτλοι αναφέρονται σε «κρίση Δημοκρατίας», «επιδημία μοναξιάς», «πτώση της ενσυναίσθησης» και «εκφυλισμό των κοινωνικών σχέσεων».Ωστόσο, όπως αποδεικνύεται από πρόσφατες έρευνες των πολιτικών επιστημόνων Andrew Little και Rachel Meng, πολλά από αυτά τα αφηγήματα στηρίζονται σε υποκειμενικές εκτιμήσεις παρά σε αντικειμενικά δεδομένα.

Όταν οι ερευνητές εξετάζουν συγκεκριμένους δείκτες όπως ο βαθμός ανταγωνισμού στις εκλογές ή οι θεσμικοί περιορισμοί στην εξουσία, προκύπτει μια πολύ πιο ισχυρή εικόνα: κάποιες χώρες πράγματι οπισθοχωρούν ενώ άλλες προοδεύουν προς τη Δημοκρατία. Η παγκόσμια κατάσταση δεν δείχνει κατάρρευση αλλά πολυμορφία.

Παρόμοια είναι η περίπτωση της λεγόμενης «επιδημίας μοναξιάς», που επικαλούνται διεθνείς οργανισμοί και πολιτικοί.Η αντίληψη ότι ζούμε στην πιο απομονωμένη εποχή ποτέ είναι ευρέως διαδεδομένη. Ωστόσο, τα στοιχεία παρουσιάζουν ανάμικτες εικόνες.

Μια μετα-ανάλυση του 2022 που συγκέντρωσε δεδομένα από πολλές χώρες δεν καταγράφει καθολική αύξηση στη μοναξιά. Σε ορισμένες χώρες παρατηρείται αύξηση ενώ σε άλλες μείωση ή σταθερότητα. Ακόμα και στους εφήβους -που θεωρούνται ιδιαίτερα ευάλωτοι- η κατάσταση δεν είναι γραμμική ούτε ανησυχητική παντού.

Το ίδιο ισχύει για την υποτιθέμενη «παρακμή της ενσυναίσθησης».Μια γνωστή μελέτη του 2011 έδειξε ότι οι φοιτητές στις Ηνωμένες Πολιτείες παρουσίαζαν μειωμένα επίπεδα ενσυναίσθησης συγκριτικά με προηγούμενες δεκαετίες. Ωστόσο νεότερα στοιχεία δείχνουν μια ανάκαμψη καθώς αυξάνονται οι πράξεις αλληλεγγύης όπως ο εθελοντισμός ή οι δωρεές.

Παρά τις αλλαγές αυτές όμως το κοινό συνεχίζει να πιστεύει ότι η ενσυναίσθηση βρίσκεται σε πτώση. Αυτή η απόσταση μεταξύ πραγματικότητας και αντίληψης είναι αξιοπρόσεκτη.

Η Πραγματική Τάση: Πολυπλοκότητα

Aυτό που φαίνεται να συμβαίνει δεν είναι μια κοινωνία που βουλιάζει στο χάος αλλά ένας κόσμος που γίνεται ολοένα πιο περίπλοκος κι απαιτεί διαφορετικές προσεγγίσεις για κατανόηση μέσω απλών αφηγημάτων.

Mια εκτενή έρευνα σε 76 χώρες καλύπτουσα πάνω από τέσσερις δεκαετίες (1981–2022) καταγράφει σημαντικές αποκλίσεις στις κοινωνικές αξίες σχετικά με θέματα όπως η έκτρωση ή η μεταναστευση καθώς επίσης ζητήματα γονικής υπακοής ακόμη και ηθικής αποδοχής δωροδοκιών.
Το μόνο σίγουρο είναι πως οι αλλαγές στην ανθρωπότητα δεν συμβαδίζουν παντού ούτε κατευθύνονται προς τον ίδιο στόχο.

Γιατί Εμφανίζονται Τάσεις;

Mπορεί να υπάρχει ψυχολογική εξήγηση πίσω από αυτό το φαινόμενο: πρόκειται για την παρειδωλία -την ανθρώπινη τάση να βλέπει νόημα εκεί όπου υπάρχει ασάφεια-. Όπως μπορούμε να δούμε πρόσωπα στα σύννεφα ή σχήματα στη σκιά έτσι κι εμείς αντιλαμβανόμαστε μοτίβα μέσα στον καταιγισμό πληροφοριών σήμερα: ένα μοτίβο μπορεί εύκολα να γίνει αντιληπτό ως τάση ή αιτία ενός προβλήματος.
H γραμμικότητα προσφέρει ασφάλεια· κάτι απλό μας καθησυχάζει γιατί δύσκολα αντέχουμε το χάος γύρω μας.
Τα κοινωνικά αφηγήματα προσφέρουν κάτι περισσότερο σημαντικό πέρα από ακρίβεια: νόημα!

Η Ψευδαίσθηση Προόδου (ή Παρακμής)

Aυτό το κίνητρο για νόημα οδηγεί επίσης σε άλλα γνωστά λάθη σκέψης.
Πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι υπάρχει συνεχής πρόοδος όσον αφορά θέματα ισότητας (φυλετικής/έμφυλης/κοινωνικής), ενώ στην πραγματικότητα αυτή προχωρά με εμπόδια.
Άλλοι πάλι θεωρούν πως έχει σημάνει κατάρρευση στον τομέα της ηθικής ή αλληλεγγύης όταν οι σχετικές μετρήσεις δείχνουν ελάχιστες έως μηδαμινές μεταβολές τις τελευταίες δεκαετίες.
H κοινωνία λοιπόν ούτε καταρρέει ούτε ακμάζει γραμμικά· εξελίσσεται μέσω διαδικασιών δύσκολων προς περιγραφή μέσω τίτλων ή hashtags!

Iσως Δεν Ζούμε Και Τόσο Πρωτοφανείς Καιρούς

Tελικά λοιπόν επιθυμούμε όλοι μας να κατανοήσουμε τον κόσμο μέσα από γενικεύσεις περί τάσεων! Όμως σύμφωνα πάντα με τα διαθέσιμα δεδομένα αυτό που χρειάζεται ίσως περισσότερο θα ήταν όχι μία αφήγησή αλλά μία αποδοχή του μη γραμμικού χαρακτήρα των κοινωνικών σχέσεων!

Mπορεί τελικά όσα βιώνουμε τώρα ίσως έχουν ξαναϋπάρξει στο παρελθόν; Kαι στο τέλος τέλος μήπως πρέπει όλοι μας ν’ αναγνωρίσουμε πως κάθε αλλαγή γίνεται αργά χωρίς θορύβους;